గుజరాత్ హైకోర్టు నెగోషియబుల్ ఇన్‌స్ట్రుమెంట్స్ యాక్ట్ సెక్షన్ 148 కింద 20% fine డిపాజిట్ చేయాలన్న నియమం కోర్టు విచక్షణపై ఆధారపడి ఉంటుందని కీలక తీర్పు ఇచ్చింది. చెక్కు బౌన్స్ కేసుల్లో అప్పీల్ వేసే ముందు కనీసం 20% జరిమానా డిపాజిట్ చేయాలన్నది ఖచ్చితమైన నియమం కాదని, అప్పీలేట్ కోర్టు తన విచక్షణతో ఈ 20% జరిమానా మొత్తాన్ని మార్చవచ్చని స్పష్టం చేసింది. మహాదేవ్ ఎంటర్‌ప్రైజ్ vs స్టేట్ ఆఫ్ గుజరాత్ కేసులో జస్టిస్ ఎ.జె. శాస్త్రి మరియు జస్టిస్ పరిమల్ మే.చందని కలిసిన డివిజన్ బెంచ్ ఈ 20% fine డిపాజిట్ విషయంలో కోర్టుకు పూర్తి విచక్షణ ఉందని తేల్చిచెప్పింది. ఈ తీర్పు చెక్కు బౌన్స్ కేసుల్లో నిందితులకు ఉపశమనం కలిగించే అవకాశం ఉంది.
20% fine నియమం మరియు సెక్షన్ 148
నెగోషియబుల్ ఇన్‌స్ట్రుమెంట్స్ యాక్ట్ సెక్షన్ 148 ప్రకారం, చెక్కు బౌన్స్ కేసులో దిగువ కోర్టు నిర్ణయానికి వ్యతిరేకంగా అప్పీల్ వేసేటప్పుడు కనీసం 20% fine మొత్తాన్ని లేదా చెక్కు మొత్తంలో 20% డిపాజిట్ చేయాలి. ఈ 20% జరిమానా ప్రావిజన్ 2018లో సెక్షన్ 148లో జోడించబడింది. దీని ఉద్దేశ్యం నిందితులు అనవసరమైన అప్పీల్స్ వేయకుండా నిరోధించడం, పరిహారం క్లెయిమెంట్‌కు త్వరగా చేరడం. అయితే ఈ 20% fine డిపాజిట్ నిబంధన ఎల్లప్పుడూ తప్పనిసరి అని అనేక కోర్టులు వివిధ సమయాల్లో భిన్నంగా వ్యాఖ్యానించాయి. కొన్ని కోర్టులు 20% జరిమానా తప్పనిసరిగా డిపాజిట్ చేయాలని ఆదేశించాయి. మరికొన్ని కోర్టులు అసాధారణ పరిస్థితుల్లో ఈ 20% జరిమానా నుంచి మినహాయింపు ఇవ్వవచ్చని తేల్చాయి. సుప్రీం కోర్టు కూడా జంబూ భండారీ vs MP స్టేట్ ఇండస్ట్రియల్ డెవలప్‌మెంట్ కార్పొరేషన్ కేసులో (2023) 20% fine అబ్సల్యూట్ రూల్ కాదని స్పష్టం చేసింది.
గుజరాత్ హైకోర్టు తీర్పు వివరాలు
ఈ కేసులో నిందితులు మహాదేవ్ ఎంటర్‌ప్రైజ్ మరియు దాని భాగస్వామి దిగువ కోర్టు నుంచి శిక్ష పొందిన తరువాత సెషన్స్ కోర్టులో అప్పీల్ వేశారు. సెషన్స్ కోర్టు 20% fine డిపాజిట్ చేయాలని ఆదేశించింది. దీనిపై హైకోర్టులో రివిజన్ పిటిషన్ దాఖలు చేశారు. గుజరాత్ హైకోర్టు 20% fine డిపాజిట్ విషయంలో ముఖ్యమైన పాయింట్లు స్పష్టం చేసింది. కోర్టు పేర్కొన్న ప్రకారం, “సారాంశంలో, కనీసం 20% జరిమానా మొత్తాన్ని డిపాజిట్ చేయమనే ఆదేశం అడ్మిటెడ్‌గా సంపూర్ణ నియమం కాదు, కానీ ఇది విచక్షణకు లోబడి ఉంటుంది, దీనిని మొదటి అప్పీలేట్ కోర్టు NI యాక్ట్ సెక్షన్ 148 నిబంధనను దృష్టిలో ఉంచుకుని ఉపయోగించాలి.” ఈ తీర్పు 20% fine విషయంలో కోర్టుకు పూర్తి విచక్షణ ఉందని నొక్కి చెప్పింది.
సుప్రీం కోర్టు పూర్వ తీర్పులు
గుజరాత్ హైకోర్టు తన తీర్పులో సుప్రీం కోర్టు మునుపటి తీర్పులను ఉదహరించింది. జంబూ భండారీ కేసు (2023)లో సుప్రీం కోర్టు 20% జరిమానాడిపాజిట్ నియమం అబ్సల్యూట్ కాదని, అసాధారణ పరిస్థితుల్లో సడలింపు ఇవ్వవచ్చని తేల్చింది. అశోక్ కుమార్ vs స్టేట్ ఆఫ్ ఉత్తరాఖండ్ కేసులో కూడా ఇలాంటి అభిప్రాయం వ్యక్తం చేసింది. సెక్షన్ 148లో ‘may’ అనే పదాన్ని ఉపయోగించడం 20% జరిమానా డిపాజిట్ విషయంలో కోర్టుకు విచక్షణ ఉందని సూచిస్తుంది. ‘shall’ అనే పదం ఉపయోగించబడలేదు కాబట్టి ఇది మాండేటరీ కాదు. అయితే సాధారణ పరిస్థితుల్లో 20% fine డిపాజిట్ చేయాలని ఆశిస్తారు. అసాధారణ పరిస్థితులు, ఆర్థిక కష్టాలు, కేసు మెరిట్స్ ఆధారంగా మాత్రమే మినహాయింపు ఇవ్వవచ్చు.
20% fine మినహాయింపు కోసం షరతులు
గుజరాత్ హైకోర్టు 20% జరిమానా మినహాయింపు లేదా తగ్గింపు కోసం కొన్ని షరతులను స్పష్టం చేసింది. నిందితుడు అసాధారణ పరిస్థితులను నిరూపించాలి. కేవలం డబ్బు లేదని చెప్పడం సరిపోదు, నిజమైన ఆర్థిక కష్టాలు నిరూపించాలి. కేసులో ప్రైమా ఫేసీ మెరిట్స్ ఉండాలి, అంటే దిగువ కోర్టు తీర్పులో స్పష్టమైన లోపాలు కనిపించాలి. నిందితుడు బద్ధ ఫైడ్‌గా వ్యవహరించినట్లు చూపించాలి, ఉద్దేశపూర్వకంగా చెక్కు బౌన్స్ చేయలేదని నిరూపించాలి. అప్పీల్ కేవలం ప్రక్రియను ఆలస్యం చేయడానికి కాకుండా నిజమైన న్యాయ సమస్యలను లేవనెత్తడానికి వేయబడాలి. ఈ షరతులు నెరవేరితే మాత్రమే 20% జరిమానా నుంచి మినహాయింపు లేదా తగ్గింపు పొందవచ్చు.
సెక్షన్ 143A మరియు ఇంటరిమ్ కాంపెన్సేషన్
20% జరిమానా తో పాటు చెక్కు బౌన్స్ కేసుల్లో సెక్షన్ 143A కింద ఇంటరిమ్ కాంపెన్సేషన్ కూడా కీలక అంశం. సెక్షన్ 143A ప్రకారం ట్రయల్ కోర్టు కేసు పెండింగ్‌లో ఉన్నప్పుడే నిందితుడిని చెక్కు మొత్తంలో గరిష్టంగా 20% ఇంటరిమ్ కాంపెన్సేషన్ చెల్లించమని ఆదేశించవచ్చు. ఇది కన్విక్షన్ ముందే విధించబడుతుంది. సెక్షన్ 143A కింద ఇంటరిమ్ కాంపెన్సేషన్ విధించడంలో కూడా కోర్టు విచక్షణ కీలకం. హైకోర్టులు, సుప్రీం కోర్టు ఈ అధికారాన్ని న్యాయంగా ఉపయోగించాలని, కేసు మెరిట్స్, నిందితుడి ఆర్థిక స్థితి, చెక్కు మొత్తం పరిగణనలోకి తీసుకోవాలని స్పష్టం చేశాయి. సెక్షన్ 148 20% fine మరియు సెక్షన్ 143A ఇంటరిమ్ కాంపెన్సేషన్ రెండూ కలిసి నిందితుడిపై అధిక ఆర్థిక భారం కలిగించకుండా జాగ్రత్త అవసరం.
చెక్కు బౌన్స్ కేసుల ప్రక్రియ
చెక్కు బౌన్స్ అయినప్పుడు క్లెయిమెంట్ 30 రోజుల్లోపు నిందితుడికి లీగల్ నోటీసు పంపాలి. నోటీసు తరువాత 15 రోజుల్లోపు నిందితుడు మొత్తం చెల్లించకపోతే క్లెయిమెంట్ మరో 30 రోజుల్లోపు మేజిస్ట్రేట్ కోర్టులో ఫిర్యాదు దాఖలు చేయవచ్చు. ట్రయల్ తరువాత నిందితుడికి శిక్ష పడితే 2 సంవత్సరాల జైలు శిక్ష లేదా చెక్కు మొత్తంలో రెండు రెట్లు వరకు జరిమానా లేదా రెండూ విధించవచ్చు. కన్విక్షన్ తరువాత నిందితుడు సెషన్స్ కోర్టులో అప్పీల్ వేయవచ్చు, అక్కడ 20% జరిమానా డిపాజిట్ అవసరం అవుతుంది. సెషన్స్ కోర్టు నిర్ణయం తరువాత హైకోర్టులో రివిజన్ పిటిషన్ వేయవచ్చు. చివరికి సుప్రీం కోర్టులో స్పెషల్ లీవ్ పిటిషన్ (SLP) దాఖలు చేయవచ్చు. ప్రతి దశలో 20% fine లేదా ఇంటరిమ్ కాంపెన్సేషన్ విషయాలు ముఖ్యంగా పరిగణించబడతాయి.
నిందితుల హక్కులు మరియు రక్షణలు
20% జరిమానా నియమంలో కోర్టు విచక్షణ ఉండటం వల్ల నిందితులకు కొన్ని రక్షణలు లభిస్తాయి. ఆర్థికంగా బలహీనమైన నిందితులు తమ పరిస్థితులను నిరూపించి 20% fine నుంచి మినహాయింపు పొందవచ్చు. బిజినెస్ లాస్, మెడికల్ ఎమర్జెన్సీ, నేచురల్ కాలామిటీలు వంటి కారణాల వల్ల అసమర్థత నిరూపించవచ్చు. నిందితులు తమ కేసులో బలమైన మెరిట్స్ ఉన్నాయని చూపితే 20% fine తగ్గించవచ్చు. చెక్కు మొత్తంలో వివాదం, డెలివరీ ఆఫ్ గూడ్స్/సర్వీసెస్ సమస్యలు, సిగ్నేచర్ ఫోర్జరీ వంటి డిఫెన్స్‌లు ఉంటే పరిగణించబడతాయి. అప్పీలేట్ కోర్టు ప్రతి కేసును దాని మెరిట్స్ ఆధారంగా పరీక్షించి న్యాయంగా నిర్ణయించాలి.
క్లెయిమెంట్ల ఆసక్తులు
20% fine నియమంలో విచక్షణ ఉన్నప్పటికీ, క్లెయిమెంట్ల ఆసక్తులను కూడా రక్షించాల్సిన బాధ్యత కోర్టులకు ఉంది. చెక్కు బౌన్స్ అయిన తరువాత క్లెయిమెంట్‌కు ఆర్థిక నష్టం జరుగుతుంది, కాబట్టి త్వరగా పరిహారం అందాలి. నిందితులు అనవసర అప్పీల్స్ వేసి ప్రక్రియను ఆలస్యం చేయకుండా 20% fine డిపాజిట్ నిరోధకంగా పనిచేస్తుంది. సాధారణ పరిస్థితుల్లో 20% fine తప్పనిసరిగా డిపాజిట్ చేయించాలి. అసాధారణ, నిజమైన కేసుల్లో మాత్రమే మినహాయింపు ఇవ్వాలి. క్లెయిమెంట్ డిపాజిటెడ్ మొత్తాన్ని ఇంటరిమ్‌గా ఉపయోగించుకోవచ్చు. ఫైనల్ అప్పీల్ తీర్పు తరువాత బ్యాలెన్స్ మొత్తం సెటిల్ చేయబడుతుంది.
కోర్టుల బాధ్యత మరియు జస్టిస్ బ్యాలెన్స్
20% fine విషయంలో కోర్టులు నిందితుడు మరియు క్లెయిమెంట్ రెండు పక్షాల ఆసక్తులను బ్యాలెన్స్ చేయాలి. ఒక వైపు నిందితుడికి అప్పీల్ హక్కు రక్షించబడాలి, మరో వైపు క్లెయిమెంట్‌కు న్యాయం త్వరగా అందాలి. 20% fine డిపాజిట్ ఈ రెండింటినీ బ్యాలెన్స్ చేసే మెకానిజం. కోర్టులు ప్రతి కేసును వ్యక్తిగతంగా పరిశీలించి న్యాయబద్ధమైన నిర్ణయాలు తీసుకోవాలి. స్టీరియోటైపు ఆర్డర్లు కాకుండా కేసు ఫ్యాక్ట్స్, సర్కమ్‌స్టాన్స్‌ల ఆధారంగా రీజనింగ్ ఇవ్వాలి. అవసరం లేని కేసుల్లో 20% fine విధించకూడదు, అదే సమయంలో మెరిట్ లేని కేసుల్లో మినహాయింపు ఇవ్వకూడదు.
న్యాయవాద వాదనలు మరియు ప్రాక్టీస్ పాయింట్స్
లాయర్లు 20% fine మినహాయింపు కోసం వాదించేటప్పుడు కొన్ని కీలక పాయింట్లను ఎత్తిచూపాలి. నిందితుడి ఆర్థిక స్థితి డాక్యుమెంటరీ ఎవిడెన్స్‌తో నిరూపించాలి. బ్యాంక్ స్టేట్‌మెంట్లు, ఇంకమ్ టాక్స్ రిటర్న్స్, ఫైనాన్షియల్ స్టేట్‌మెంట్లు సమర్పించాలి. కేసు మెరిట్స్ గురించి ప్రైమా ఫేసీ వాదనలు చేయాలి. సుప్రీం కోర్టు, హైకోర్టు పూర్వ తీర్పులను సైట్ చేయాలి. జంబూ భండారీ, అశోక్ కుమార్ వంటి కేసులను రిఫరెన్స్‌గా ఉపయోగించాలి. నిందితుడు బద్ధ ఫైడ్‌గా వ్యవహరించాడని, ఉద్దేశపూర్వకంగా చెక్కు బౌన్స్ చేయలేదని చూపాలి. కేసు ఆలస్యం చేయడానికి కాకుండా నిజమైన న్యాయ సమస్యలను లేవనెత్తడానికి అప్పీల్ వేశామని స్పష్టం చేయాలి.
భవిష్యత్ ఇంప్లికేషన్స్
గుజరాత్ హైకోర్టు ఈ తీర్పు భవిష్యత్తులో చెక్కు బౌన్స్ కేసులపై గణనీయమైన ప్రభావం చూపుతుంది. 20% fine అబ్సల్యూట్ రూల్ కాదని స్పష్టం అయిన తరువాత ఆర్థికంగా బలహీనమైన నిందితులు కూడా అప్పీల్ హక్కులను వినియోగించుకోవచ్చు. అదే సమయంలో న్యాయమైన కేసుల్లో మాత్రమే మినహాయింపు ఇవ్వడం వల్ల క్లెయిమెంట్ల ఆసక్తులు కూడా రక్షించబడతాయి. ఇతర రాష్ట్రాల హైకోర్టులు కూడా ఈ తీర్పును ప్రెసిడెంట్‌గా పరిగణించి ఇలాంటి కేసుల్లో ఫాలో అవ్వవచ్చు. లాయర్లు, నిందితులు 20% fine విషయంలో కోర్టు విచక్షణ గురించి అవగాహన పెంచుకోవాలి. క్లెయిమెంట్లు కూడా తమ హక్కులను రక్షించుకునే మార్గాలు తెలుసుకోవాలి.
ముగింపు
గుజరాత్ హైకోర్టు 20% fine డిపాజిట్ విషయంలో కోర్టు విచక్షణను నొక్కి చెప్పిన తీర్పు చెక్కు బౌన్స్ కేసులలో సంతులనమైన అప్రోచ్‌ను ప్రోత్సహిస్తుంది. సెక్షన్ 148 20% fine నిబంధన నిందితుల అప్పీల్ హక్కులను పూర్తిగా అడ్డుకోకూడదు, అదే సమయంలో క్లెయిమెంట్లకు న్యాయం త్వరగా అందాలి. కోర్టులు ప్రతి కేసును దాని మెరిట్స్ ఆధారంగా పరీక్షించి న్యాయబద్ధమైన నిర్ణయాలు తీసుకోవాలి. ఈ తీర్పు భారతీయ న్యాయ వ్యవస్థలో సబ్‌స్టాంటివ్ జస్టిస్ మరియు ప్రొసీజరల్ ఫెయిర్‌నెస్ రెండింటినీ బ్యాలెన్స్ చేసే దిశగా ముఖ్యమైన అడుగు.