భారతదేశంలో డిజిటల్ చెల్లింపుల విప్లవం అనూహ్యమైన వేగంతో దూసుకుపోతోంది. ఒకప్పుడు నగదు లావాదేవీలకే పరిమితమైన ఆర్థిక వ్యవస్థ, ఇప్పుడు డిజిటల్ మాధ్యమాలవైపు శరవేగంగా అడుగులు వేస్తోంది. ఈ మార్పునకు కేంద్రంగా నిలిచింది భారతీయ రిజర్వ్ బ్యాంక్ (RBI) మరియు దాని డిజిటల్ చెల్లింపుల సూచీ (DPI). ఈ సూచీ, దేశంలో డిజిటల్ లావాదేవీల పరిధిని, పెరుగుదలను కచ్చితంగా కొలిచేందుకు RBI రూపొందించిన ఒక కీలక కొలమానం.
RBI-DPI అంటే ఏమిటి?
RBI డిజిటల్ చెల్లింపుల సూచీ (RBI-DPI) అనేది భారతదేశంలో డిజిటల్ చెల్లింపుల డిజిటలైజేషన్ స్థాయిని అంచనా వేయడానికి రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా (RBI) ప్రారంభించిన ఒక సూచిక. దీనికి 2018ని ఆధార సంవత్సరంగా (బేస్ ఇయర్) తీసుకున్నారు. ఈ సూచిక ఐదు విస్తృత పారామీటర్లను కలిగి ఉంటుంది, అవి:
- చెల్లింపు ఎనేబుల్స్ (Payment Enablers): బ్యాంక్ ఖాతాలు, మొబైల్ ఫోన్లు, ఇంటర్నెట్ సౌకర్యం వంటి డిజిటల్ చెల్లింపులకు అవసరమైన మౌలిక సదుపాయాలను ఇది సూచిస్తుంది.
- చెల్లింపు మౌలిక సదుపాయాలు – డిమాండ్-వైపు కారకాలు (Payment Infrastructure – Demand-side Factors): ఇది వినియోగదారుల వైపు నుండి డిజిటల్ చెల్లింపు సాధనాల లభ్యతను, ఉదాహరణకు డెబిట్/క్రెడిట్ కార్డులు, UPI, మొబైల్ వాలెట్లు మొదలైనవాటిని కొలుస్తుంది.
- చెల్లింపు మౌలిక సదుపాయాలు – సరఫరా-వైపు కారకాలు (Payment Infrastructure – Supply-side Factors): వ్యాపారులు, బ్యాంకులు అందించే పాయింట్-ఆఫ్-సేల్ (POS) టెర్మినల్స్, QR కోడ్‌లు వంటి చెల్లింపు మౌలిక సదుపాయాల విస్తరణను ఇది సూచిస్తుంది.
- చెల్లింపు పనితీరు (Payment Performance): డిజిటల్ లావాదేవీల సంఖ్య, విలువ మరియు వివిధ చెల్లింపు పద్ధతుల ద్వారా జరిగే లావాదేవీల పరిమాణాన్ని ఇది ప్రతిబింబిస్తుంది.
- వినియోగదారు కేంద్రీకృతం (Consumer Centricity): వినియోగదారుల అవగాహన, ఫిర్యాదుల పరిష్కారం, డిజిటల్ లావాదేవీల భద్రత మరియు సౌలభ్యం వంటి అంశాలను ఇది అంచనా వేస్తుంది.
ఈ ఐదు అంశాల ఆధారంగా, RBI ప్రతి ఆరు నెలలకు ఒకసారి ఈ సూచీని ప్రచురిస్తుంది, తద్వారా దేశంలో డిజిటల్ చెల్లింపుల వృద్ధిని పర్యవేక్షిస్తుంది.
డిజిటల్ చెల్లింపులు జోరు: తాజా గణాంకాలు
తాజా నివేదికల ప్రకారం, భారతదేశంలో డిజిటల్ చెల్లింపులు గణనీయమైన వృద్ధిని నమోదు చేశాయి. 2025 మార్చి నాటికి RBI-DPI 493.22గా నమోదైంది, ఇది అంతకు ముందు ఆరు నెలల (2024 సెప్టెంబర్) 455.5తో పోలిస్తే 10.7% వృద్ధిని సూచిస్తుంది. ఈ వృద్ధికి ప్రధాన కారణం చెల్లింపు సదుపాయాలు మరియు సరఫరా వైపు అంశాలు బలపడటమేనని RBI పేర్కొంది.
గత ఆరేళ్లలో (2019-20 నుంచి 2024-25 ఆర్థిక సంవత్సరం వరకు) రూ.12,000 లక్షల కోట్లకు పైగా విలువైన 65,000 కోట్లకు పైగా డిజిటల్ చెల్లింపులు జరిగాయి. ఇది డిజిటల్ చెల్లింపుల పట్ల ప్రజల్లో పెరిగిన నమ్మకం మరియు వాటిని ఆదరిస్తున్న తీరుకు నిదర్శనం. ముఖ్యంగా UPI (యూనిఫైడ్ పేమెంట్స్ ఇంటర్ఫేస్) లావాదేవీలు ఈ వృద్ధిలో కీలక పాత్ర పోషించాయి. ప్రపంచంలోనే అత్యంత వేగవంతమైన చెల్లింపు వ్యవస్థలలో ఒకటిగా UPI నిలిచింది. రోజుకు సగటున 43 కోట్ల UPI చెల్లింపులు జరుగుతున్నాయని RBI గవర్నర్ శక్తికాంత దాస్ ఇటీవల వెల్లడించారు. భారతదేశం డిజిటల్ లావాదేవీల సంఖ్యలో ప్రపంచంలోనే అగ్రస్థానంలో ఉంది, 2022లో 8,950 కోట్ల డిజిటల్ లావాదేవీలు జరిగాయి, ఇది ప్రపంచవ్యాప్త రియల్-టైమ్ చెల్లింపుల్లో 46% వాటాను కలిగి ఉంది.
డిజిటల్ చెల్లింపుల వృద్ధికి కారణాలు
భారతదేశంలో డిజిటల్ చెల్లింపుల వృద్ధికి అనేక కారణాలు దోహదపడ్డాయి:
- ప్రభుత్వ ప్రోత్సాహం: ‘డిజిటల్ ఇండియా’ కార్యక్రమం, జన్ ధన్ యోజన, మరియు UPI వంటి ప్రభుత్వ చొరవలు డిజిటల్ చెల్లింపుల విస్తరణకు బలమైన పునాదిని వేశాయి. RBI కూడా నిరంతరం డిజిటల్ చెల్లింపుల వ్యవస్థను బలోపేతం చేయడానికి కృషి చేస్తోంది.
- సాంకేతిక పురోగతి: ఇంటర్నెట్ మరియు మొబైల్ ఫోన్ల విస్తరణ, QR కోడ్‌ల వినియోగం, మరియు సులభమైన యాప్‌ల లభ్యత డిజిటల్ చెల్లింపులను సామాన్యులకు కూడా అందుబాటులోకి తెచ్చింది.
- సౌలభ్యం మరియు వేగం: నగదు లేకుండా ఎప్పుడైనా, ఎక్కడైనా చెల్లింపులు చేయగల సౌలభ్యం, మరియు తక్షణ లావాదేవీల పూర్తి డిజిటల్ చెల్లింపులను ఆకర్షణీయంగా మార్చింది.
- భద్రత: డిజిటల్ లావాదేవీల్లో భద్రతకు RBI అత్యంత ప్రాధాన్యత ఇస్తుంది. ఎప్పటికప్పుడు కొత్త మార్గదర్శకాలను జారీ చేస్తూ, మోసాలను నివారించడానికి చర్యలు తీసుకుంటుంది. ఇటీవల డిజిటల్ చెల్లింపుల మోసాలను నివారించేందుకు ‘డిజిటల్ పేమెంట్స్ ఇంటెలిజెన్స్ ప్లాట్‌ఫామ్ (DPIP)’ ను అభివృద్ధి చేయడానికి RBI కృషి చేస్తోంది.
- కరోనా మహమ్మారి ప్రభావం: కోవిడ్-19 మహమ్మారి సమయంలో కాంటాక్ట్‌లెస్ లావాదేవీల అవసరం పెరగడంతో డిజిటల్ చెల్లింపుల వినియోగం మరింత ఊపందుకుంది.
ముందుకు సాగుతున్న డిజిటల్ ఆర్థిక వ్యవస్థ
డిజిటల్ చెల్లింపులు కేవలం లావాదేవీలను సులభతరం చేయడమే కాకుండా, భారత ఆర్థిక వ్యవస్థను నగదు రహిత, పారదర్శక ఆర్థిక వ్యవస్థగా మార్చడంలో కీలక పాత్ర పోషిస్తున్నాయి. గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో సైతం డిజిటల్ చెల్లింపులు వేగంగా విస్తరిస్తున్నాయి. ఇంటర్నెట్ లేని ప్రాంతాల్లోనూ డిజిటల్ చెల్లింపులు జరిపేందుకు RBI అనుమతి మంజూరు చేసింది, ఇది డిజిటల్ చేరికను మరింత పెంచుతుంది.
అయితే, డిజిటల్ చెల్లింపులతో పాటు కొన్ని సవాళ్లు కూడా ఉన్నాయి. సైబర్ మోసాలు, డేటా భద్రత, డిజిటల్ అక్షరాస్యత వంటి అంశాలపై దృష్టి సారించాల్సిన అవసరం ఉంది. RBI ఈ సవాళ్లను ఎదుర్కొంటూ, డిజిటల్ చెల్లింపుల వ్యవస్థను మరింత సురక్షితంగా మరియు పటిష్టంగా మార్చడానికి నిరంతరం కృషి చేస్తోంది. భవిష్యత్తులో UPI వంటి డిజిటల్ చెల్లింపులపై రుసుములు విధించే అవకాశం ఉందని ఇటీవల RBI గవర్నర్ సూచనప్రాయంగా తెలిపారు, అయితే దీనిపై ఇంకా తుది నిర్ణయం తీసుకోవలసి ఉంది.
మొత్తంగా, భారతదేశంలో డిజిటల్ చెల్లింపుల జోరు, RBI మరియు దాని DPI సూచీ పరుగులు దేశ ఆర్థికాభివృద్ధికి ఒక కొత్త దిశానిర్దేశం చేస్తున్నాయని స్పష్టమవుతోంది. ఇది ఆర్థిక చేరికను పెంపొందించడంలో, పారదర్శకతను తీసుకురావడంలో మరియు భవిష్యత్ డిజిటల్ ఆర్థిక వ్యవస్థకు బలమైన పునాదిని వేయడంలో కీలక పాత్ర పోషిస్తుంది.